دکترین شوک – The Shock Doctrine با عنوان فرعی «ظهور سرمایه‌داری فاجعه‌محور» کتابی از نائومی کلاین، نویسنده، روزنامه‌نگار و فعال اجتماعی کانادایی است که در سال ۲۰۰۷ منتشر شد. کارهای نائومی کلاین در عرصه روزنامه‌نگاری، نویسندگی و ساختن فیلم جوایزی را نصیب او کرده و تالیفات وی به ۳۰ زبان ترجمه شده است.
کتاب پیش رو شامل تحقیقات گسترده و نتایج بازدید مستقیم نائومی کلاین از کشورهای مختلف است که به اصطلاح در آنها دکترین شوک اجرا شده است. این بررسی‌ها که حاصل سه سال سفر نائومی کلاین و دستیارش بود رویه‌ای که به ظهور سرمایه‌داری فاجعه‌محور ختم می‌شود، نشان می‌دهد. کتابی که به گفته جوزف استیگلیتز (برنده جایزه نوبل اقتصاد) «از دسیسه‌های سیاسی برای تحمیل سیاست‌های اقتصادی نامطلوب بر کشورهای مقاوم و تلفات انسانی ناشی از اجرای این‌گونه سیاست‌ها توصیفی غنی به دست می‌دهد و از غرور بیجای فریدمن و پیروان دکترینش تصویری نگران کننده به نمایش می‌گذارد.»
دکترین شوک که از آن به عنوان کتابی رازگشا، روشنگر و آگاهی‌بخش یاد می‌شود، کتابی چالش‌برانگیز در مقابل «این ادعای نولیبرالی است که گویا دموکراسی و بازارهای آزادِ رها از قید و شرط دوقلوهایی جدانشدنی‌اند.» خانم نائومی کلاین نشان می‌دهد که آموزه‌های مکتب اقتصادی شیکاگو و سیاست‌های میلتون فریدمن در کشورهای مختلف به شکست و فاجعه ختم شده‌اند.
در قسمتی پیشگفتار مترجمان در ابتدای کتاب درباره سرمایه‌داری فاجعه‌محور آمده است:
از سال ۲۰۰۴ به این سو، نائومی کلاین دست‌اندرکار پژوهش در حیطه‌ای از تاریخ اقتصاد بوده است آکنده از گفته‌ها (و اغلب ناگفته‌ها)ی بحران‌های گوناگون چند دهه اخیر و اینکه چگونه از این بحران‌ها سوءاستفاده می‌شود تا راه برای پیشروی به اصطلاح «انقلاب»های اقتصادی دست راستی در سراسر عرصه گیتی هموار گردد: بحرانی فرا می‌رسد، هول و هراس جامعه را در بر می‌گیرد و نظریه‌پردازان راست‌گرا، با رخنه کردن در خلا اجتماعی ناشی از بحران و جو ترس و نگرانی، دست به کار می‌شوند و به نفع شرکت‌های بزرگ، به مهندسی جوامع بحران‌زده می‌پردازند. این شگردی است که خانم نائومی کلاین آن را «سرمایه‌داری فاجعه‌محور» می‌نامد.
[ معرفی کتاب: ۲۱ درس برای قرن ۲۱ اثر یووال نوح هراری ]
خلاصه کتاب دکترین شوک
کتاب دکترین شوک در یک بررسی تاریخی از اولین روزهایی که ایده دکترین شوک پدید آمد آغاز می‌شود و تا سال ۲۰۰۷ (زمان انتشار کتاب) ادامه پیدا می‌کند. فصل اول این کتاب، که موضوع آن اقتصاد آزاد و سرمایه‌داری است، به طور کلی متفاوت است و به کارهای دکتر ایوون کامرون (نخستین استاد شوک‌درمانی) می‌پردازد.
دکتر کامرون در تلاش بود با استفاده از شوک‌درمانی الکتریکی ذهن بیماری که دچار مشکل بود را تخلیه و به اصطلاح به لوح نانوشته‌ای برسد که بعد آن را بازسازی کند. در ادامه آزمایش‌ها علاوه بر شوک‌درمانی، محرومیت حسی و خواب‌های طولانی نیز بر روی بیمار آزمایش شد اما هرچه تلاش برای خالی کردن مغز و یا به اصطلاح شست‌وشوی مغزی بیشتر می‌شد، نتایج ناامیدکننده‌تر از آب در می‌آمد و بیمار اغلب دچار فروپاشی روانی می‌شد و هیچ‌گونه بازسازی صورت نمی‌گرفت. در واقع دیگر لوح پاکی وجود نداشت که بخواهند آن را با چیزی پر کنند. در این میان حمایت سازمان سیا از آزمایش‌ها ثابت شد و همگان دیدند که این پروژه ابعاد بسیار گسترده‌تری را شامل می‌شود.
در فصل بعدی کتاب دکترین شوک ما با میلتون فریدمن روبه‌رو می‌شویم. کسی که در جستجوی آزمایشگاهی برای آزمایش ایده‌های اقتصاد بازار آزاد بود. دانشکده اقتصاد دانشگاه شیکاگو در دهه ۱۹۵۰ یک مکتب فکری را بنا نهاد که «مولود ذهنی حلقه‌ای از دانشگاهیان محافظه‌کار بود که ایده‌هایشان را مانند سدی انقلابی در برابر تفکر غالب «دولت‌گرا»ی روز به کار می‌گرفتند.» این مکتب که دخالت دولت در اقتصاد را منشا اصلی مشکلات می‌دانست با وارد شدن میلتون فریدمن جانی دوباره گرفت. سرانجام میلتون فریدمن و مکتب اقتصادی شیکاگو اولین آزمایشگاه خود را پیدا کرد: شیلی.
اما یک سوال: دکترین شوک چگونه عمل می‌کند؟
در اثر فاجعه اصلی (مثلا یک کودتا، حمله تروریستی، فروپاشی بازار، جنگ، سونامی یا توفان) یک حالت شوک جمعی بر تمام جمعیت مستولی می‌شود. فرو ریختن بمب‌ها، موج ترور و توفان‌های درهم کوبنده در خدمت سست کردن و به راه آوردن کل جامعه قرار می‌گیرد، درست همان‌طور که موزیک کرکننده و ضربات درون سلول بازجویی زندان را سست می‌کند و به راه می‌آورد. مثل زندانی وحشت‌زده‌ای که اسامی رفقایش را لو می‌دهد و از باورهایش روگردان می‌شود، جوامع شوکه شده نیز غالبا از چیزهایی که در حالت عادی سرسختانه از آنها محافظت می‌کردند دست برمی‌دارند. (کتاب دکترین شوک – صفحه ۳۸)
پس از عقب رفتن مردم بر اثر شوک وارد شده، حال فرصت مناسب برای رها کردن بازار ایجاد می‌شود. میلتون فریدمن و مکتب اقتصادی شیکاگو بر این باور بودند که بازار در این صورت خود به تعادل می‌رسد و نیازی به دخالت دولت نیست. اما در بررسی‌های کتاب می‌بینیم که در عمل اوضاع بسیار پیچیده‌تر و سخت‌تر است و عملا تعادلی به وجود نمی‌آید.
پس از اجرا شدن سیاست‌های مد نظر میلتون فریدمن و مکتب اقتصادی شیکاگو در شیلی، این سیاست‌ها در کشورهای دیگر نیز به اجرا درآمدند. هر بار مراحل اجرا شدن و شرایط کشور مد نظر فرق داشت اما همواره فاجعه یکسان بود. در واقع «سرمایه‌داران فاجعه‌محور نیز در همین ناتوانی، یعنی ناتوانی در تمایز بین ویرانگری و آفرینش، بین آسیب زدن و التیام بخشیدن، با دکتر کامرون سهیم‌اند.»
کتاب دکترین شوک در بیست و یک فصل که در هفت بخش تقسیم‌بندی شده، نوشته شده است. هفت بخش اصلی کتاب عبارت است از: دو استاد شوک‌درمانی / نخستین آزمایش / ماندگاری قوانینی مخرب چون بمب در حاکمیت دموکراسی / بیراهه رفتن در مسیر گذار / زمانه هولناک / عراق، تکرار داستانی قدیمی / منطقه سبز منقول.
خانم نائومی کلاین در قسمتی از مقدمه خود، درباره کتابش چنین می‌گوید:
کتابی که در دست دارید چالشی در مقابل این ادعای محوری است (که، در روایت رسمی، به آن بسیار بال و پر داده شده) که گویا پیروزیِ سرمایه‌داریِ مبتنی بر مقررات‌زدایی ثمره آزادی است، که بازارهای آزادِ فارغ از قید و شرط همواره با دموکراسی عجین هستند. برعکس، من در این کتاب نشان خواهم داد که سرمایه‌داری بنیادگرا نوزادی است که قابله‌اش بی‌رحمانه‌ترین شکل‌های قهر و اجبار بوده و ضربات این قهر و اجبار بر جامعه سیاسی و نیز بر تعداد بی‌شماری از افراد جامعه وارد آمده است. تاریخچه بازار آزاد معاصر – که بیشتر به‌عنوان ظهور شرکت‌سالاری قابل درک است – متاثر از شوک‌های بسیار بوده است. (کتاب دکترین شوک – صفحه ۴۱)
[ معرفی کتاب: کتاب بازجویی از صدام – اثر جان نیکسون ]
درباره کتاب نائومی کلاین
من به عنوان فردی که در مسائل اقتصادی هیچ تخصصی ندارم (تمام مطالب اقتصادی‌ای که خوانده‌ام شامل اقتصاد خرد و اقتصاد کلان در دانشگاه بود) در ابتدا از روبه‌رو شدن با کتاب دکترین شوک ترس داشتم. در واقع احساس می‌کردم کتاب به شدت تخصصی خواهد بود و عملا درکی از مطالب آن نخواهم داشت. بنابراین اگر شما هم مانند من فکر می‌کنید در همین ابتدا این را در نظر داشته باشید که این کتاب به هیچ وجه تخصصی نیست و هر خواننده‌ای با اندکی اطلاعات (که به راحتی می‌توان آن را از گوگل کسب کرد) می‌تواند آن را بخواند. البته که مفاهیم کتاب مانند اقتصاد بازار آزاد، بسیار گسترده است که کتاب‌های بسیار زیادی در رابطه با آن نوشته شده است اما در این کتاب تمرکز بر روی دکترین شوک و «ظهور سرمایه‌داری فاجعه‌محور» است. ضمن اینکه نویسنده به شکلی روان و پایه‌ای مفاهیم و مطالب را بیان می‌کند. بنابراین اگر مخاطبی عادی هستید که از اقتصاد چیزی نمی‌دانید از روبه‌رو شدن با این کتاب هراس نداشته باشید چرا که کتاب دکترین شوک، اطلاعات بسیار مهم در اختیار شما قرار می‌دهد.
قبلا گاهی این ایده مورد بحث بود که ما مردم عادی در این جهان عروسک‌های خیمه‌شب‌بازی هستیم و در مقابل آدم‌های قدرتمندی هم هستند که دور میز نشسته‌اند و برای دنیا تصمیم می‌گیرند. بعد از خواندن این کتاب به این نتیجه رسیدم که واقعا این ایده از واقعیت دور نیست. یعنی ما در کتاب عملا می‌بینیم که در جنگ عراق، یک سری از افراد و شرکت‌های بزرگ بر روی تصمیمات اصلی تاثیر می‌گذارند و به وقوع فاجعه علاقه زیادی دارند. حتی نائومی کلاین با بررسی سودهای فراوانی که در پی جنگ نصیب برخی از دولت‌ها می‌شود، این ایده را بررسی می‌کند که چرا زمانی فکر می‌شد آمریکا خود در حملات یازده سپتامبر نقش داشت.
در این کتاب که با استفاده از منابع بسیار زیادی نوشته شده است و کمتر شامل نظرات خود نویسنده است، می‌بینیم که در هر کشوری که دکترین شوک اجرا شده است، به طور مشخص طبقه‌ای ابر پولدار ناگهان ظاهر شده‌اند که ثروتی فراتر از حد تصور دارند. طبقه‌ای که به شکل مستقیم از شوک وارد شده بر جامعه سود می‌برند. ناگفته مشخص است که این افراد نزدیک حلقه قدرت بودند و یا کسانی هستند که به اجرای دکترین شوک کمک کردند.
کتاب با بررسی کشورهایی که در آنها دکترین شوک اجرا شده است – مانند شیلی، عراق، چین، روسیه، انگلستان، تایلند و… – نشان می‌دهد که فاجعه از چیزی که فکر می‌کردیم گسترده‌تر است. همچنین نقش آمریکا و صندوق بین‌المللی پول و سایر عوامل در ظهور سرمایه‌داری فاجعه‌محور بررسی می‌شود و به طور می‌توان گفت این کتاب، قسمتی از تاریخ کشورها را وقتی که در اثر دکترین شوک غارت شده‌اند بیان می‌کند.
همچنین در کتاب می‌بینیم که نولیبرالیسم نمی‌تواند به صورت عادی و دموکراتیک ظهور کند و به دلیل ماهیت غارتگر و خشنی که دارد توسط مردم انتخاب شود، بلکه در شرایط غیر عادی و پس از شوک ظاهر می‌شود. عملا یک شوک و فاجعه به نولیبرال‌ها کمک می‌کند تا آنها به سیاست اقتصادی یک کشور وارد شوند و سیاست‌های خود را اعمال کنند. حال این شوک می‌تواند جنگ، کودتا، حمله تروریستی، بلایای طبیعی و یا چیز دیگری باشد. البته در دوران تاچر در انگلستان، عملا دیدیم که شوک می‌تواند چیز بسیار متفاوتی باشد:
اینکه تاچر با موفقیت از عهده جنگ فالکلندز برآمد نخستین گواه مسلم این امر بود که پیشبرد برنامه «مکتب اقتصادی شیکاگو» ضرورتا مستلزم دیکتاتوری نظامی و اتاق‌های شکنجه نیست. او اثبات کرده بود که با بهره‌گیری از بحران سیاسی به قدر کافی بزرگی که بتوان حول آن گرد آمد و همداستان شد، می‌توان در یک دموکراسی هم نسخه محدودی از شوک‌درمانی را اعمال کرد. (کتاب دکترین شوک – صفحه ۲۱۲)
در نهایت اینکه با خواندن کتاب دکترین شوک متوجه می‌شوید که اغلب تصمیم‌های اقتصادی که سیاست هم در آن دخالت دارد بسیار پیچیده‌تر از چیزی است که به فکر مردم عادی خطور کند. بدون تردید شما هم مانند من هنگام مطالعه کتاب بهت‌زده خواهید شد و مدام به این فکر می‌کنید که هر ایده‌ای در عمل بسیار متفاوت‌تر از چیزی است که انتظار می‌رود. با خواندن این کتاب، می‌توانیم حداقل قسمتی از این پیچیدگی‌ها و تفاوت‌ها را مشاهده کنیم.
براساس این کتاب مستندی نیز ساخته شده است که دیدن آن خالی از لطف نیست. هرچند مستند به شکل بسیار خلاصه مفاهیم کتاب را به نمایش می‌گذارد اما دیدن تصاویری از کشورهایی که در آنها دکترین شوک اجرا شده به درک بهتر مطالب کتاب کمک می‌کند. اما پیشنهاد ما این است که اول کتاب را بخوانید و سپس مستند را ببینید. و اگر نمی‌توانید کتاب را بخوانید، حتما مستند را ببینید! با یک جستجوی ساده در گوگل می‌توانید مستند را پیدا کنید!
[ معرفی کتاب: کتاب در برابر استبداد – اثر تیموتی اسنایدر ]
جملاتی از کتاب دکترین شوک
هدف از شکنجه (یعنی مرحله «سست کردن و به راه آوردنِ» زندانی) ایجاد نوعی توفان شدید ذهنی است: پس از شکنجه، زندانی از نظر روانی به‌قدری به قهقرا رفته و وحشت‌زده است که دیگر قادر نیست منطقی فکر کند یا حافظ منافع خود باشد. (کتاب دکترین شوک اثر نائومی کلاین – صفحه ۳۷)
تمام آرژانتینی‌ها، به نحوی، شاهد سربه‌نیستیِ هم‌وطنانشان بوده‌اند؛ با وجود این، اکثر مردم مدعی بودند که نمی‌دانند چه خبر است! برای توصیفِ معماری «وقوف با چشمانی گشاده، توام با چشمانی بسته بر ترور و وحشت» که وضعیتِ ذهنیِ مستولی در آن سال‌ها بود، آرژانتینی‌ها اصطلاحی دارند که می‌گوید: «از آنچه هیچ‌کس نمی‌توانست انکار کند هیچ اطلاعی نداشتیم!» (کتاب دکترین شوک اثر نائومی کلاین – صفحه ۱۴۵)
برای زیر و رو کردن اساس یک جامعه، راهی زیرکانه‌تر و مطمئن‌تر از ضایع کردن پول کشور وجود ندارد. این روند همه نیروهای پنهان قانون اقتصاد را در جهت تخریب به کار می‌گیرد. (کتاب دکترین شوک اثر نائومی کلاین – صفحه ۲۱۷)
وزیر خصوصی‌سازی یلتسین، آناتولی چوبایس (که ساکس زمانی او را یک «مبارز راه آزادی» می‌خواند) و یکی از هوادارن صریح‌اللهجه «گزینه پینوشه» بود، اعلام کرد: «برای برخورداری جامعه از دموکراسی، قدرت باید دست یک دیکتاتوری باشد.» این سخنان پژواک مستقیم بهانه‌های «بر و بچه‌های شیکاگو»ی شیلی در حمایت از پینوشه و نیز پژواک مستقیم فلسفه دنگ ژیائوپنگ مبتنی بر فریدمن ایسم اقتصادی بدون آزادی بود. (کتاب دکترین شوک اثر نائومی کلاین – صفحه ۳۴۲)
نکته اصلی شوک‌درمانی، گشودن روزنه‌ای برای کسب سودهای کلان اقتصادی است که خیلی سریع نه به رغم بی‌قانونی، بلکه دقیقا به علت بی‌قانونی حاصل می‌شود. (کتاب دکترین شوک اثر نائومی کلاین – صفحه ۳۵۴)
شکنجه‌گران می‌دانند که یکی از سلاح‌های پرقدرتشان قوه تخیل خود زندانی است – نشان دادن ابزار ترسناک اغلب از استفاده خود ابزار موثرتر است. (کتاب دکترین شوک اثر نائومی کلاین – صفحه ۴۸۲)
همه عواملی که امروزه باعث ازهم‌پاشیدگی عراق می‌شود – یعنی فساد فراگیر، فرقه‌گرایی شدید، موج بنیادگرایی مذهبی، و ظلم و ستم جوخه‌های مرگ – در ارتباط تنگاتنگ با برنامه «ضد طرح مارشال» بوش بالا گرفت. عراق، بعد از واژگونی صدام حسین، سزاوار و نیازمند بازسازی و تجدید وحدت بود، فرایندی که فقط به دست خود عراقی‌ها میسر بود. در عوض، کشور عراق درست در آن لحظه تزلزل و بی‌ثباتی، آزمایشگاهی غیرانسانی برای سرمایه‌داری شد. (کتاب دکترین شوک اثر نائومی کلاین – صفحه ۵۰۵)
در زمانی نه چندان دور، بلایا دوره یکسان‌سازی اجتماعی محسوب می‌شد و از لحظاتی نادر بود که جوامع متفرق تفرقه‌ها را کنار می‌گذاشتند و با هم تشریک مساعی می‌کردند. اما بلایا اکنون به طرز فزاینده‌ای نقطه مقابل گذشته‌ها است: بلایا روزنه‌هایی را به آینده‌ای خشن و بسیار متفرق می‌گشاید که در آن، پول و نژاد حرف آخر را می‌زند. (کتاب دکترین شوک اثر نائومی کلاین – صفحه ۵۹۸)
از هنگام رشد قارچ گونه «روستاهای فلاکت» در سراسر کشورهای واقع در «قیف جنوبی آمریکای لاتین» در دهه هفتاد، این رها کردن و کنار گذاشتن ۲۵ تا ۶۰ درصد جمعیت به حال خود، شاخصه و ویژگی نهضت تهاجمی «مکتب اقتصادی شیکاگو» شده است. در آفریقای جنوبی، روسیه، و نئواورلئان، ثروتمندان دور خود دیوار می‌کشند. اما اسرائیل این فرایندِ اختیاری را یک گام جلوتر برده، و به دور فقیرهای خطرناک دیوار کشیده است. (کتاب دکترین شوک اثر نائومی کلاین – صفحه ۶۲۹)
رمز و راز پلیدِ دوران نولیبرال این است که این اندیشه‌ها هیچ‌گاه در یک مناظره و نبرد ایده‌ها شکست‌نخورده و در انتخابات هرگز رای مخالف به آن داده نشده است. این ایده‌ها در دوره‌های حساس سیاسی با ارعاب، و هرگاه مقاومت بالا می‌گرفت با خشونت علنی به کنار رانده شده است، یعنی با تانک‌های پینوشه، یلتسین و دنگ شیائوپینگ نابود می‌شد. در مواقع دیگر، این ایده‌ها را به آسانی، به قول جان ویلیام، خائنانه و با سیاست‌های جادوجنبلی پیاده می‌کردند. (کتاب دکترین شوک اثر نائومی کلاین – صفحه ۶۴۱)
همه متخصصان شوک‌درمانی به زدودن خاطره و حافظه مصمم‌اند. (کتاب دکترین شوک اثر نائومی کلاین – صفحه ۶۵۷)
مشخصات کتاب
- عنوان اصلی: دکترین شوک
- عنوان فرعی: ظهور سرمایه‌داری فاجعه‌محور
- نویسنده: نائومی کلاین
- ترجمه: مهرداد (خلیل) شهابی – میرمحمود نبوی
- انتشارات: اختران
- تعداد صفحات: ۷۵۲
- قیمت چاپ هشتم: ۸۵۰۰۰ تومان
شما در مورد کتاب دکترین شوک چه فکری می‌کنید؟ لطفا اگر این کتاب را خوانده‌اید، حتما نظرات ارزشمند خود را با کافه‌بوک در میان بگذارید.
[ لینک: اینستاگرام کافه‌بوک ]
» معرفی چند کتاب دیگر:
