یکشنبه, 9 فوریه 2020

کتاب عناصر داستان

کتاب هشتادوهشت‌صفحه‌ایِ «عناصر داستان» را استاد روبرت صافاریان به من معرفی کردند تا در نوشتن نقد و معرفی‌های کتاب‌هایی که می‌خوانم از آن بهره ببرم. کتابی مقدماتی است از آن جهت که روی صحبتش با مبتدیان نقد و بررسیِ داستان است و به اصول پایه و مفهومیِ تحلیل و تفسیر داستان می‌پردازد. کتاب عناصر داستان با تعریف خاص و متفاوتی از «داستان» آغاز می‌شود:

دروغ‌هایی که در خانه و خانواده سرهم می‌کنیم تا خود را از کنجکاوی‌های آزاردهنده حفظ کنیم و لطیفه‌هایی که تصادفاً می‌شنویم و بعد من‌باب مکالمهٔ مؤدبانه (یا غیرمؤدبانه) بازگو می‌کنیم. (کتاب عناصر داستان صفحه – ۲)

بهتر است بگویم جالب‌ترین تعریفی بود که تاکنون خوانده بودم؛ تعریفی دقیق و منفی. منفی از آن جهت که در وصف داستان از واژهٔ «دروغ» استفاده شده است. در ادامه کتاب به دو بخش تقسیم می‌شود:

بخش اول که به عناصر داستان می‌پردازد
بخش دوم که شامل سه داستان و سه تفسیر است.

[ معرفی کتاب: کتاب آثار ادبی را چگونه باید خواند؟ – اثر تری ایگلتون ]

کتاب عناصر داستان

در ابتدای بخش اول به دو مقوله در تعریف داستان پرداخته شده است: Fact (امر واقع) و Fiction (داستان). رابرت اسکولز، نویسندهٔ کتاب، معتقد است داستان را نباید با برچسب غیرواقعی بودن و امری ساخته‌شده از واقعیت دور کنیم، چراکه یک داستان به‌رغم غیرواقعی بودنش، موجودیت دارد و ممکن است تأثیرش قرن‌ها به‌جا بماند.

در ادامهٔ مبحث «موجودیت» به این اشاره می‌کند که کتاب موجودیتی واقعی دارد، به این معنی که وزن دارد و فضایی را اشغال می‌کند. او در این قسمت به مطلبی اشاره می‌کند که هر خواننده‌ای موقع خواندن داستان با آن روبه‌رو می‌شود. بدون شک برای علاقه‌مندان به کتاب و کتاب‌خوانی این پاراگراف کاملاً ملموس است و شاید تا مدت‌ها هنگام مطالعه آن را به خاطر بیاورند:

وقتی داریم داستانی را می‌خوانیم، کاری انجام نمی‌دهیم. جریان عادیِ زندگیمان را متوقف کرده‌ایم، ارتباطمان را با دوستان و اعضای خانوادهٔ خود قطع کرده‌ایم تا به‌طور موقت در جهانی خصوصی و غیرواقعی خانه کنیم. تجربهٔ داستان بیشتر شبیه خواب دیدن است تا فعالیت معمول در بیداری. جسممان بی‌حرکت می‌شود، اما تخیلمان به حرکت درمی‌آید. (کتاب عناصر داستان صفحه – ۵)

از موارد دیگری که برای تحلیل داستان می‌تواند مؤثر واقع شود «طیف» داستان است که دو سر دارد: تاریخ و خیال‌پردازی. اما نویسنده بر این باور است که برای کسی که هدفش درک داستان است، ترکیبی از تاریخ و تخیل اهمیت پیدا می‌کند. زیرا درک هر کس از داستان به فهم نوع رابطهٔ هر اثر خاص با زندگی بستگی دارد.

در کتاب عناصر داستان اثر رابرت اسکولز علاوه بر آموختن عناصر یک داستان، با جملات و پاراگراف‌هایی آشنا می‌شویم که ما را عمیقاً به تفکر وا می‌دارد. برای مثال، در توصیف هنر داستان‌نویسی، اسکولز زندگی را به سلسله‌ای از حس‌ها، کنش‌ها، افکار و رخدادهایی تشبیه می‌کند که با زبان درصدد رام کردنشان هستیم. (صفحه – ۸) همچنین می‌گوید علت اینکه داستان ما را مجذوب می‌کند این است که هم شبیه زندگی است و هم نیست. وقتی داستانی را می‌خوانیم، هم «درکش» می‌کنیم و هم از آن «لذت»می‌بریم؛ دو جزء تفکیک‌ناپذیر.

یکی از مهم‌ترین قسمت‌های کتاب عناصر داستان، Plot (طرح) است. درواقع طبق توضیحات اسکولز، داستان «حرکت» است و هر داستانی از فرایند تغییر می‌گوید. بنابراین برای خواندنش باید این حرکت‌ها را دنبال و تفسیر کرد. برای این کار به چند نکته اشاره می‌کند که موقع مطالعه باید مدنظر داشت، از قبیل شروع و پایان داستان، تفکیک شخصیت‌های اصلی، توجه به موانع داستان، در نظر گرفتن کنش داستان و غیره. درحقیقت با دانستن این موارد فهم داستان و در نتیجه حرکت به‌سوی معنای داستان برای مخاطب آسان‌تر می‌گردد.

[ معرفی کتاب: کتاب فقط روزهایی که می‌نویسم – اثر آرتور کریستال ]

کتاب عناصر داستان

سخن از «معنا» که به میان می‌آید، این پرسش مطرح می‌شود که درونمایهٔ یک اثر چیست؟ یکی از روش‌هایی که به‌واسطهٔ آن می‌توان به این امر دست پیدا کرد، «سرنخ»‌های داستان است. هرچه داستان مبهم‌تر باشد، باید به‌دنبال سرنخ‌های ظریف‌تر بود. گاهی «لحن روایت» معنای آن را تعیین می‌کند. شاید بپرسید که چگونه یک داستان می‌تواند لحن داشته باشد؟ درحقیقت داستان به طرق مختلف معنای خود را ایجاد می‌کند. نویسنده گاهی اوقات از روش غیرمستقیمِ کنایهٔ کلامی استفاده می‌کند که معنای حقیقی‌اش با مفهوم ظاهری کلمات تفاوت دارد. گاهی می‌تواند لحنی طعنه‌آمیز داشته باشد و گاهی با چاشنی طنز درآمیخته شود. مهم این است که خواننده آن‌قدر به سرنخ‌های داستان واقف باشد که متوجه آن‌ها بشود. یکی از این راه‌ها طبق گفتهٔ اسکولز خواندن آثار متعددِ یک نویسنده است:

هرچه آثار بیشتری از یک نویسندهٔ خاص بخوانیم، در فهم لحن او مهارت بیشتری پیدا می‌کنیم – یعنی بهتر می‌توانیم به درک سایه‌روشن‌های عاطفی که به معنای کلماتش رنگ‌های مختلف می‌دهند نایل شویم. (کتاب عناصر داستان صفحه – ۳۰)

و اما می‌رسیم به بخش دوم این کتاب که به‌شخصه از آن بسیار آموختم. همان‌طور که در ابتدای معرفی متذکر شدم، در بخش دوم، رابرت اسکولز سه داستان کوتاه مدرن از سه نویسندهٔ شناخته‌شده انتخاب کرده و پس از اتمام هر داستان، به تفسیرش پرداخته است. هر سه تفسیر بر اساس توضیحاتی است که در بخش اول ارائه داده شده است تا مباحث و اصطلاحات بخش اول را شفاف‌تر سازد. بنابراین این کتاب می‌تواند راه‌گشای علاقه‌مندان به نوشتن نقد و تحلیل کتاب باشد.

چاپ اول کتاب عناصر داستان با ترجمهٔ فرزانه طاهری در سال ۱۳۷۷ از نشر مرکز روانهٔ بازار شده است.

در قسمتی از پشت جلد کتاب عناصر داستان چنین آمده است:

«روی سخن این کتاب با خواننده‌ی غیرمتخصص و تازه‌آشنای داستان است و به اصول اساسی داستان می‌پردازد نه به پیچیدگی‌ها و اصطلاحات و مفاهیم بغرنج نقد و تحلیل. کوشش آن در جهت مجهز کردن خواننده به ابزارهایِ مفهومیِ اساسی برای درک و تحلیل و تفسیر داستان‌ها است.»

[ معرفی کتاب: کتاب چرا ادبیات اثر ماریو بارگاس یوسا ]

جملاتی از کتاب عناصر داستان

اگر فرشته‌ای همهٔ اعمال انسان‌ها را بدون تحریف یا حذف چیزی ثبت می‌کرد، می‌شد به او تاریخ‌نگار «مطلق» گفت. و تنها اگر الهه‌ای جهان را با قوهٔ تخیلش خلق می‌کرد، می‌شد او را خیال‌پرداز «مطلق» نامید. (کتاب عناصر داستان صفحه – ۷)

طعم یک قصهٔ خوب را می‌توان چندین بار با لذت چشید، و اغلب هم بار دوم یا سوم از هر نظر بهتر از بار اول است. (کتاب عناصر داستان صفحه – ۱۶)

ما خوانندگان باید با هشیاری و آمادگی در برابر انواع مختلف شخصیت‌پردازی واکنش نشان دهیم. با یک نوع خواندن نمی‌توان به سر وقت داستانی از خورخه لوئیس بورخس و داستانی از جیمز جویس رفت. بر خواننده است که به هنگام ورود به هر جهانِ داستانی خود را با آن تطبیق دهد. بر نویسنده است که کاری کند تا این انطباق به زحمتش بیرزد. (کتاب عناصر داستان صفحه – ۲۱)