کتاب زنان سیبیلو و مردان بی‌ریش با عنوان فرعی نگرانی‌های جنسیتی در مدرنیته ایرانی اثری از افسانه نجم‌آبادی است که برای نخستین بار در سال ۲۰۰۵ منتشر شد. نویسنده کتاب پای سفرنامه‌ها، زندگی‌نامه‌ها، اشعار، رمان‌های فارسی، نمادهای ضرب‌شده بر روی مسکوکات و غیره را به میان آورده تا به هدف اصلی خود یعنی ماجرای دگرگونی امور جنسیتی و امیال جنسی در دوران قاجار بپردازد. اما در نظر داشته باشید که این کتاب کامل نیست و در حال حاضر فقط بخش اول آن ترجمه شده است که حاصل آن همین کتاب است.
افسانه نجم‌آبادی استاد تاریخ و مطالعات جنسیت در دانشگاه هاروارد است و در کتاب زنان سیبیلو و مردان بی‌ریش – نگرانی‌های جنسیتی در مدرنیته ایرانی – نشان می‌دهد چگونه جنسیت و تمایلات جنسی همپای مدرنیته در ایران دچار تغییر و تحویل شده است.
در قسمتی از متن پشت جلد کتاب نیز چنین آمده است:
این کتاب، پژوهشی دقیق در باب امر جنسی است که به‌واسطه مواجهه ایران با غرب در قالب مفاهیمی چون ملت، جنسیت، وطن و علم صورت‌بندی جدیدی به خود گرفته است. نجم‌آبادی در مطالعه خود به ردیابی آثار و بقایای به‌جای‌مانده از دوره قاجار می‌پردازد تا بلکه نشانی از جنسیت و امر جنسی بیابد. ژرف‌نگری نجم‌آبادی و قوت نظری او، این کتاب را به یکی از متون جریان‌ساز در حوزه تاریخ مردن ایران، علوم سیاسی و مطالعات جنسی تبدیل کرده است. پر بیراه نیست اگر ادعا کنیم اثر هنرمندانه نجم‌آبادی با برهم‌زدن تصویر غالب از دوران قاجار، ادبیات مرتبط با این موضوع را گامی به پیش برده است.
با این تعاریف کتاب زنان سیبیلو و مردان بی‌ریش کتابی در زمینه زنان ایرانی و وضعیت اجتماعی آنان در دوره‌ای از تاریخ ایران است و در این راستا به هویت جنسی نیز پرداخته می‌شود.
[ » معرفی و نقد کتاب: کتاب بدن هرگز دروغ نمی‌گوید | کتابی درباره اثرات پایدار تربیت خشن ]
کتاب زنان سیبیلو و مردان بی‌ریش
کتاب حاضر جلد اول از کتاب نگرانی‌های جنسیتی در مدرنتیه ایرانی است. افسانه نجم‌آبادی نویسنده این کتاب که خود پژوهش‌گر و استاد دانشگاه هاروارد در رشته مطالعات زنان، جنسیت و تاریخ است در این کتاب با پرداختن به هنر و ادبیات و تاریخ اوایل دوره‌ی قاجار تحول و دگرگونی امور جنسیتی و امیال جنسی در ایرانی که با دوره مدرنتیه آشنا شده، می‌پردازد.
سوال اصلی‌ای که نویسنده در این کتاب مطرح می‌کند این است که جنسیت چه نقشی در ساخت و پرداخت مدرنیته ایرانی داشته؟ در ایرانی که هر فرد می‌توانست روابط و نقش‌های جنسیتی متکثر و متنوعی داشته باشد بی‌آنکه این روابط با یکدیگر مقایسه شود، که به بیانی دیگر چیزی با نام همجنس‌خواهی که در مقابل دگر جنس‌خواهی قرار بگیرد در آگاهی جمعی آن دوران وجود نداشت.
دغدغه اصلی نجم‌آبادی پاسخ به این پرسش است که چگونه می‌توان با استفاده از تحلیل جنسیتی، تاریخ را متفاوت نگاشت؟ تاریخی که در آن زنان غایب بوده و جنسیت مقوله‌ای از قلم افتاده است. زنان در حاشیه هستند. و در چنین دورانی با فقدان زنان چگونه می‌توان از تاریخ مردانه روایتی زنانه کرد؟
تصورات زیبایی در اوایل دوره قاجار عمدتاً فارغ از وجوه جنسیتی بودند. به عبارت دیگر زنان و مردان زیبا با ویژگی‌های بسیار مشابهی به تصویر در‌می‌آمدند که بعدها به واسطه‌ی مواجهه ایران با غرب این توصیفات و نگرش‌ها دستخوش تغییراتی شدند. زیبایی صورتی زنانه گرفت و مهم‌ترین تغییرات را در روابط جنسی در ایران ایجاد کرد. مقولاتی چون غلمان، نوخط، مخنث، امرد، مأبون و غیره از فرهنگ و ادبیات ایرانی حذف شدند و عشق و جنسیت در قالب مرد و زن معنا گرفت. که این خود یک قرن طول کشید تا تخیل و میل دگر جنس‌خواهی غالب شود و زیباشناسی جنبه‌ای کاملاً جنسیتی به خود بگیرد. هر چند این مقوله خود آغازگر بحث دیگری است در مبحث فمینیسم. از این منظر که زن پستو نشین پیشامدرنی بعد از این دوران در چه جایگاه و منزلتی قرار گرفت. مدرنیته چه نفعی برای زن و جایگاه اجتماعی زن فراهم کرد که شاید این مقوله در بحث و بررسی موضوع این کتاب نمی‌گنجد ولی جای تأمل بسیار دارد.
این کتاب در بخش اول خود دو فصل دارد: اوایل دوران قاجار و تحولات قرن نوزدهم. نویسنده در بخش اول به بررسی آثار هنری و تعریف مفهوم زیبایی و جذابیت جنسی در آن دوره زمانی می‌پردازد اما پی بردن به برخی نکات با وجود تسلط همیشگی مردان بر تاریخ و فرهنگ ایران، به دست آوردن اطلاعات را بسیار سخت می‌کند بنابراین سوالی که مطرح می‌شود این است که نویسنده به چه طریق کتابش را تالیف کرده است؟ در مقدمه کتاب، مترجم درباره این موضوع می‌نویسد:
تالیف زنان سیبیلو و مردان بی‌ریش بر دو پایه استوار است؛ نخست فکت‌های تاریخی و دوم نظریه‌های علوم انسانی. به بیان دیگر هرگز امکان مواجهه بی‌واسطه با داده‌های تاریخی وجود ندارد. در این کتاب، مولف با چشمانی مسلح به دانش آکادمیک داده‌های تاریخی را کنار یکدیگر می‌چیند. سوار شدن این علوم بر تاریخ، گویای واقعیتی بسیار درس‌آموز است؛ گذشته نه فقط با یافتن قطعاتی از تاریخ کشف می‌شود، بلکه از خلال نظریات و مفاهیم نو باز صورت‌بندی می‌شود.
طرح روی جلد کتاب نیز بسیار مناسب انتخاب شده است. این طرح نقاشی یک زن و مرد در اوایل قرن ۱۹ است که با معیارهای زیبایی‌شناسی در حال حاضر مشخص نیست – یا حداقل به سختی می‌توان متوجه شد – که جنسیت آنان چیست.
در نهایت اینکه اصل متن در کتاب حاضر بسیار کوتاه است و مخاطب باید در نظر داشته باشد که با یک پژوهش تاریخی روبه‌رو است. برای درک بهتر این موضوع در ادامه بخش‌های مختلفی از کتاب را نقل می‌کنیم و امیدواریم خواننده با دید درستی به سراغ کتاب برود.
[ » معرفی و نقد کتاب: کتاب آرامش | اثر آلن دوباتن ]
جملاتی از زنان سیبیلو و مردان بی‌ریش
در منابع مکتوب، زیبایی زن و مرد به طور یکسانی وصف شده است. برای نمونه، رستم‌الحکما، مردان جوانی را که طهماسب میرزا (صفوی) به آن‌ها تمایل جنسی داشت، این‌چنین توصیف می‌کند: «امردان گل‌رخسار، سمن‌بر سروقد، نرگس‌چشم، کرشمه‌ساز، شکرلب و ساقیان لاله‌عذار ماهروی زهره‌جبین، هلال‌ابروی، چشم جادوی مشکین موی پرعشوه و ناز و بلورین‌غبغب در غایت عیش و کامرانی» (رستم‌الحکما، ۱۳۵۳: ۱۹۹). صفاتی که امروزه بیشتر تداعی‌کننده زیبایی زنانه است، در قرن نوزدهم به طور یکسان برای زنان و مردان به کار می‌رفت.
در قابوس‌نامه، از ادبیات کلاسیک قرن پنجم قمری با موضوع پند و اندرز آمده است: حاکمی هفتادساله از گرفتار شدن در عشق غلامی تازه‌خریداری‌شده، بیمناک گشته بود. او به وزیرش دستور داد برده را آزاد کند اما تا رویش کامل ریش در خانه نگهش دارد.
عشق و میل مردانه که ارتباط تنگاتنگی با مفاهیم زیبایی در گفتمان سده‌های میانی ایران دارند، همان‌قدر که می‌توانست در چهره زنی زیبا نمایان شود، می‌توانست در چهره مردی زیبا نیز خود را عیان کند.
تانکوانی در روزنوشت خود در تهران به تاریخ ۱۰ فوریه ۱۸۰۸، اظهاراتی مشابه شاردن را تکرار می‌کند: من بر اساس مشاهداتم درباره آنان قضاوت می کنم… درضمن رذایل اخلاقی دیگری نیز برای نکوهش آنان سراغ دارم. جدی‌ترین آن‌ها بی‌انصافی و بی‌اعتنایی‌شان به زنان است؛ زنانی که در نقاط دیگر دنیا به زندگی زیبایی و شادی می‌بخشند. از دیدگاه این مردان، زنان صرفاً برای لذت ایشان خلق شده‌اند. تربیت و رسومشان مردان را از آلام و سختی‌های عشق محافظت می‌کند و از سوی دیگر تعصبات مذهبی‌شان مانع درکشان از زیبایی و لذت عشق می‌شود. احساسات عاشقانه به حدی فرو کاسته شده است که آن را گاهی اوقات برای رابطه با نوچه‌های خود خرج و به جنایتی علیه طبیعت تبدیل می‌کنند.
هنگامی که دختر از راز شیخ آگاه می‌شود،
نقش معشوقی جوان، مغرور و ظالم را بازی می‌کند:
گفت دختر گر تو هستی مرد کار
چار کارت کرد باید اختیار
سجده کن پیش بت و قرآن بسوز
خمر نوش و دیده را ایمان بدوز
شیخ گفت خمر کردم اختیار
با سهٔ دیگر ندارم هیچ کار
بر جمالت خمر یارم خورد من
و آن سهٔ دیگر نیارم کرد من
ولی شیخ در حالت شور و شعف،
مست شراب انگور و شراب عشق دختر بود:
شیخ عاشق‌گشته کار افتاده بود
دل ز غفلت بر قضا بنهاده بود
این زمان که عاشق زار است و مست
هم ز پا افتاده هم رفته ز دست
گر به هشیاری نگشتم بت‌پرست
پیش بت مصحف بسوزم مست مست.
مفهوم میل بین همجنسان به‌مثابه میلی فرعی و منحرف که ناشی از آرایش اجتماعی نامطلوبِ تفکیک جنسی است و بر میل طبیعی (دگرجنس‌خواهی) تحمیل شده است، فرآیند مدرنِ هنجارسازیِ دگرجنس‌خواهی در ایران را از آنچه در اروپای غربی رخ داد و مورد مطالعه فوکو بود، متمایز می‌کند. در ایران، پروژه مدرنیست‌ها درباره اجباری کردن معاشرت اجتماعی زن و مرد، بر این انتظار استوار بود که وقتی زنان «در دسترس» مردان قرار گیرند و مردان رفتار منصفانه‌ای با آن‌ها داشته باشند، کردارهای همجنس‌خواهانه ناپدید می‌شود. موفقیت در این پروژه می‌توانست منتهی به «دسته‌بندی کردن» زنان و مردانی شود که همچنان درگیر کردارهای همجنس‌خواهانه بودند.
مشخصات کتاب
- عنوان اصلی: زنان سیبیلو و مردان بی‌ریش
- عنوان فرعی: نگرانی‌های جنسیتی در مدرنیته ایرانی
- نویسنده: افسانه نجم‌آبادی
- ترجمه: آتنا کامل – ایمان واقفی
- انتشارات: تیسا
- تعداد صفحات: ۱۵۰
- قیمت چاپ هفتم: ۳۴۵۰۰ تومان
👤 این مطلب با همکاری سحر محبتیان نوشته شده است.
نظر شما در مورد کتاب زنان سیبیلو و مردان بی‌ریش چیست؟ اگر این کتاب را خوانده‌اید، آیا آن را به دوستان خود پیشنهاد می‌کنید؟ لطفا نظرات خود را با ما در میان بگذارید.
[ لینک: کانال تلگرام کافه بوک ]
» معرفی چند کتاب دیگر:
